Utwór architektoniczny jako przedmiot prawa autorskiego

Udostępnij dalej:

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadza szeroki zakres ochrony przewidzianej dla utworów i ich twórców. W dziedzinie architektury nie lada trudności nastręcza określenie, który z wytworów pracy architekta stanowi utwór, a w szczególności to czy utworem może być także budynek lub budowla wzniesiona na podstawie projektu danego twórcy. Przepis art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [1]. (dalej: „Ustawa”) konkretyzuje pojęcie utworu. Aby dane dzieło, w tym dzieło architektoniczne, zostało objęte ochroną prawnoautorską musi spełniać następujące warunki:

stanowić przejaw działalności twórczej,
odznaczać się indywidualnym charakterem,
być ustalony w jakiejkolwiek postaci

Istotne jest to, że kwalifikacja danego dzieła jako utworu w rozumieniu Ustawy jest niezależna od jego wartości, przeznaczenia ani sposobu wyrażenia. Ustawa nie wyjaśnia zatem jakie konkretnie wytwory myśli ludzkiej stanowią utwory w rozumieniu jej przepisów, a jedynie określa cechy, jakimi muszą się one odznaczać. Ustawodawca wskazuje jednak przykładowe rodzaje utworów, które po spełnieniu wskazanych wyżej przesłanek, mogą korzystać z ochrony prawnoautorskiej. Wśród nich znajdują się także utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne oraz urbanistyczne. Kwalifikacja przedmiotu architektonicznego jako utworu To, czy poszczególne przedmioty mogą zostać objęte ochroną prawnoautorską rozstrzygane jest przez judykaturę ad casum. Pewne dyrektywy interpretacyjne zawiera w tym zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego, który charakteryzuje utwór jako: „kreacyjny, subiektywnie nowy, oryginalny wytwór intelektu, wywołany niepowtarzalną osobowością twórcy, który – wykonany przez kogoś innego – wyglądałby inaczej„[2]. Kwalifikacja danego dzieła jako utworu architektonicznego wiąże się z licznymi problemami w praktyce z uwagi na to, że nawiązują one do działalności związanej z kształtowaniem przestrzeni, a więc – w odróżnieniu od utworów muzycznych czy plastycznych – mają charakter użytkowy. Elementy estetyczne dzieła – dominujące w przypadku utworów fotograficznych czy sceniczne – w utworach architektonicznych (projektach architektonicznych, projektach konstrukcyjnych czy projektach branżowych) niekiedy mają drugorzędne znaczenie. Nie oznacza to jednak, że utwory architektoniczne pozbawione są elementów twórczych i nie korzystają z ochrony prawa.

Ocena indywidualnego i twórczego charakteru utworu architektonicznego budzi największe problemy w praktyce. Na aprobatę zasługuje stanowisko, zgodnie z którym „(…) przy ocenie zdatności do ochrony konkretnego projektu w każdym przypadku należy badać, czy poza technicznie zorientowanym rozwiązaniem istnieje element estetyczny projektu mający cechę indywidualnej twórczości (…)” oraz że z ochrony nie będą korzystać ,, (…) projekty „zwykłych” budynków użytkowych czy też projekty „zwykłych” domów mieszkalnych, w których zastosowano typowy podział przestrzeni oraz zewnętrzne i wewnętrzne ukształtowanie, a więc takie, w których uwidocznia się jedynie umiejętność przeciętnego fachowca w dziedzinie architektury (…)”[3].. Pewne wątpliwości może budzić niekiedy to, czy utworem jest już sam projekt architektoniczny, czy dopiero powstały na jego postawie budynek, czy też może oba wyżej wymienione. Utworem w rozumieniu Ustawy jest dobro niematerialne. Domy mieszkalne, kościoły, muzea, fabryki czy domy towarowe, które obserwujemy w otaczającej nas przestrzeni stanowią jedynie nośnik lub sposób utrwalenia utworów architektonicznych, będących rezultatem ludzkiej kreatywności. W przypadku utworów architektonicznych dostrzec więc można ścisły kontakt utworu z jego nośnikiem. Niezależnie od powyższego, korzystają one z ochrony prawnoautorskiej, o ile są oryginalne i nowe

Jako przykład utworu architektonicznego wskazać można tak nietypowe wytwory jak: nagrobek[4], projekt zagospodarowania placu miejskiego czy scenografię telewizyjnego programu rozrywkowego[5].. Szczególny charakter utworu architektonicznego Ustawa wprowadza szereg przepisów szczególnych dotyczących utworów architektonicznych, stanowiących odstępstwa od ogólnie przyjętych zasad obowiązujących na gruncie prawa autorskiego. Na ich mocy m.in.: projektant nie może odstąpić ani wypowiedzieć umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych na inwestora ze względu na jego istotne interesy twórcze (art. 56 ust. 4 Ustawy); wyłączona została możliwość dozwolonego użytku prywatnego w odniesieniu do utworów architektonicznych (art. 23 ust. 1 Ustawy); w braku odmiennych postanowień umowy, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy (art. 61 Ustawy). Utwory architektoniczne są szczególną formą przedmiotów objętą ochroną prawnoautorską. Każdorazowo kwalifikacja danego przedmiotu musi być dokonana w oparciu o czynniki indywidualizujące dany budynek czy projekt. Pomimo rozbudowanego dorobku orzeczniczego, kwalifikacja przedmiotu jako utworu oraz określenie zakresu ochrony nadal budzi wątpliwości w praktyce.

Autorzy