Logotyp Fundacji Edukacji Prawnej

Utwór architektoniczny jako przedmiot prawa autorskiego

Udostępnij dalej:
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadza szeroki zakres ochrony przewidzianej dla utworów i ich twórców. W dziedzinie architektury nie lada trudności nastręcza określenie, który z wytworów pracy architekta stanowi utwór, a w szczególności to czy utworem może być także budynek lub budowla wzniesiona na podstawie projektu danego twórcy. Przepis art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych1 (dalej: „Ustawa”) konkretyzuje pojęcie utworu. Aby dane dzieło, w tym dzieło architektoniczne, zostało objęte ochroną prawnoautorską musi spełniać następujące warunki:
  • stanowić przejaw działalności twórczej,
  • odznaczać się indywidualnym charakterem,
  • być ustalony w jakiejkolwiek postaci.
Istotne jest to, że kwalifikacja danego dzieła jako utworu w rozumieniu Ustawy jest niezależna od jego wartości, przeznaczenia ani sposobu wyrażenia. Ustawa nie wyjaśnia zatem jakie konkretnie wytwory myśli ludzkiej stanowią utwory w rozumieniu jej przepisów, a jedynie określa cechy, jakimi muszą się one odznaczać. Ustawodawca wskazuje jednak przykładowe rodzaje utworów, które po spełnieniu wskazanych wyżej przesłanek, mogą korzystać z ochrony prawnoautorskiej. Wśród nich znajdują się także utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne oraz urbanistyczne. Kwalifikacja przedmiotu architektonicznego jako utworu To, czy poszczególne przedmioty mogą zostać objęte ochroną prawnoautorską rozstrzygane jest przez judykaturę ad casum. Pewne dyrektywy interpretacyjne zawiera w tym zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego, który charakteryzuje utwór jako: „kreacyjny, subiektywnie nowy, oryginalny wytwór intelektu, wywołany niepowtarzalną osobowością twórcy, który – wykonany przez kogoś innego – wyglądałby inaczej2. Kwalifikacja danego dzieła jako utworu architektonicznego wiąże się z licznymi problemami w praktyce z uwagi na to, że nawiązują one do działalności związanej z kształtowaniem przestrzeni, a więc – w odróżnieniu od utworów muzycznych czy plastycznych – mają charakter użytkowy. Elementy estetyczne dzieła – dominujące w przypadku utworów fotograficznych czy sceniczne – w utworach architektonicznych (projektach architektonicznych, projektach konstrukcyjnych czy projektach branżowych) niekiedy mają drugorzędne znaczenie. Nie oznacza to jednak, że utwory architektoniczne pozbawione są elementów twórczych i nie korzystają z ochrony prawa. Ocena indywidualnego i twórczego charakteru utworu architektonicznego budzi największe problemy w praktyce. Na aprobatę zasługuje stanowisko, zgodnie z którym „(…) przy ocenie zdatności do ochrony konkretnego projektu w każdym przypadku należy badać, czy poza technicznie zorientowanym rozwiązaniem istnieje element estetyczny projektu mający cechę indywidualnej twórczości (…)” oraz że z ochrony nie będą korzystać ,, (…) projekty „zwykłych” budynków użytkowych czy też projekty „zwykłych” domów mieszkalnych, w których zastosowano typowy podział przestrzeni oraz zewnętrzne i wewnętrzne ukształtowanie, a więc takie, w których uwidocznia się jedynie umiejętność przeciętnego fachowca w dziedzinie architektury (…)”3. Pewne wątpliwości może budzić niekiedy to, czy utworem jest już sam projekt architektoniczny, czy dopiero powstały na jego postawie budynek, czy też może oba wyżej wymienione. Utworem w rozumieniu Ustawy jest dobro niematerialne. Domy mieszkalne, kościoły, muzea, fabryki czy domy towarowe, które obserwujemy w otaczającej nas przestrzeni stanowią jedynie nośnik lub sposób utrwalenia utworów architektonicznych, będących rezultatem ludzkiej kreatywności. W przypadku utworów architektonicznych dostrzec więc można ścisły kontakt utworu z jego nośnikiem. Niezależnie od powyższego, korzystają one z ochrony prawnoautorskiej, o ile są oryginalne i nowe. Jako przykład utworu architektonicznego wskazać można tak nietypowe wytwory jak: nagrobek4, projekt zagospodarowania placu miejskiego czy scenografię telewizyjnego programu rozrywkowego5. Szczególny charakter utworu architektonicznego Ustawa wprowadza szereg przepisów szczególnych dotyczących utworów architektonicznych, stanowiących odstępstwa od ogólnie przyjętych zasad obowiązujących na gruncie prawa autorskiego. Na ich mocy m.in.: projektant nie może odstąpić ani wypowiedzieć umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych na inwestora ze względu na jego istotne interesy twórcze (art. 56 ust. 4 Ustawy); wyłączona została możliwość dozwolonego użytku prywatnego w odniesieniu do utworów architektonicznych (art. 23 ust. 1 Ustawy); w braku odmiennych postanowień umowy, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy (art. 61 Ustawy). Utwory architektoniczne są szczególną formą przedmiotów objętą ochroną prawnoautorską. Każdorazowo kwalifikacja danego przedmiotu musi być dokonana w oparciu o czynniki indywidualizujące dany budynek czy projekt. Pomimo rozbudowanego dorobku orzeczniczego, kwalifikacja przedmiotu jako utworu oraz określenie zakresu ochrony nadal budzi wątpliwości w praktyce. Autorzy: Filina Sztandera, Grzegorz Dudczak Źródła: 1. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 880 z późn. zm.). 2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2002 r., sygn. akt: III CKN 1096/00. 3. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Komentarz, Kraków 2005, s. 90. 4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1971 r., sygn. akt: II CR 686/70. 5. D. Flisak, Komentarz do art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, LEX 2015.