Logotyp Fundacji Edukacji Prawnej

Prawo członków najbliższej rodziny poszkodowanego do zadośćuczynienia pieniężnego

Udostępnij dalej:
Śmierć poszkodowanego czynem niedozwolonym, stanowi istotne naruszenie dobra osobistego, jakim jest więź rodzinna, łącząca zmarłego z bliskimi, a tym samym może stanowić podstawę domagania się zadośćuczynienia pieniężnego, jednak w przypadku gdy poszkodowany przeżył, lecz doznał trwałego uszczerbku na zdrowiu, przepisy prawa nie przewidują możliwości domagania się przedmiotowego zadośćuczynienia.
W obowiązującym systemie prawnym definicji legalnej dóbr osobistych, jednakże zgodnie z przeważającą w doktrynie koncepcją obiektywną dobra osobiste są ,,wartościami o charakterze niemajątkowym, wiążącymi się z osobowością człowieka, uznanymi powszechnie w społeczeństwie”.[i] Wartościom tym można jednak nadać przymiot dobra osobistego tylko jeżeli podlegają one ochronie prawnej.
Katalog dóbr osobistych kształtowany jest w szczególności przez obowiązujące orzecznictwo sądów.
Więź rodzinna w obowiązującym orzecznictwie
Obecnie, w orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntował się pogląd kwalifikujący jako jedno z dóbr osobistych więź rodzinną, istniejącą pomiędzy poszkodowanym, a jego bliskimi.
To dobro osobiste ujmowane jest w orzecznictwie nie tylko jako więź rodzinna, ale nadto również jako więź rodzinna, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy, lecz również jako prawo do życia w rodzinie, prawo do życia rodzinnego a także jako szczególna więź rodziców z dzieckiem.
,,Rozbieżność terminologiczna ma jednak jedynie pozorny charakter i nie powoduje różnic w stosowaniu prawa” (patrz: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2014 r., III CZP 2/14).
Ochrona więzi rodzinnej w kontekście artykułu 446 § 4 k.c.
W ugruntowanym obecnie orzecznictwie przyjmuje się, że śmierć osoby poszkodowanej czynem niedozwolonym może stanowić naruszenie dobra osobistego w postaci naruszenia lub zerwania szczególnej więzi rodzinnej oraz uzasadnia roszczenie najbliższych osób o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Podstawą przedmiotowego roszczenia jest art. 446 § 4 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym ,,sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę”.
Przepis ten, wprowadzony do polskiego systemu prawnego w dniu 3 sierpnia 2008 roku, stanowi przepis szczególny względem art. 448 k.c., będący podstawą domagania się zadośćuczynienia pieniężnego przez podmiot, którego dobro osobiste zostało bezpośrednio naruszone. Regulacja art. 446 § 4 k.c. zawęża krąg podmiotów uprawnionych do zadośćuczynienia tylko do najbliższych członków rodziny poszkodowanego.
Dodanie ww. regulacji nie jest jednak wyrazem woli ustawodawcy potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia na gruncie przepisów obowiązujących przed wejściem w życie tego przepisu, lecz dokonania zmiany w ogólnej regule wynikającej z art. 448 k.c.
Gdy śmierć poszkodowanego nastąpiła natomiast na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r., podstawą dochodzenia zadośćuczynienia jest art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. (patrz: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10). Bez wątpliwości zatem, w przypadku gdy dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej zostanie naruszone poprzez śmierć poszkodowanego deliktem, najbliżsi członkowie rodziny są w pełni uprawnieni do domagania się stosownego zadośćuczynienia pieniężnego.
Czy zadośćuczynienie przysługuje, gdy poszkodowany doznał trwałego uszczerbku na zdrowiu?
Kwestią budzącą liczne wątpliwości na gruncie stosowania prawa była możliwość zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie więzi rodzinnej, w przypadku gdy nie nastąpiła śmierć poszkodowanego czynem niedozwolonym, lecz  wówczas gdy doznał on trwałego i poważnego uszczerbku na zdrowiu.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 sierpnia 2016 roku, wydanym w sprawie o sygnaturze II CSK 719/15 stwierdził, iż z aksjologicznego punktu widzenia brak jest podstaw do czynienia rozróżnienia między zerwaniem więzi rodzinnej wskutek śmierci, a niemożnością jej nawiązania ze względu na poważny uszczerbek na zdrowiu, w każdym bowiem z tych przypadków dochodzi do naruszenia dobra osobistego, choć z różną intensywnością. W rozstrzyganej przez Sąd Najwyższy sprawie doszło do naruszenia dobra osobistego, jakim jest więź matki z dzieckiem, na skutek błędu lekarskiego, skutkującego trwałym uszczerbkiem na zdrowiu dziecka. Sąd Najwyższy stwierdził, że doprowadzenie czynem niedozwolonym do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu dziecka, którego efektem jest niemożność nawiązania z nim typowej więzi rodzinnej, stanowi naruszenie dóbr osobistych matki (rodziców). Naruszenie dobra osobistego ma jednak miejsce gdy dochodzi do poważnego i trwałego inwalidztwa dziecka, wskutek którego jest ono niezdolne do samodzielnej egzystencji, do wykonywania podstawowych czynności życiowych i w konsekwencji do nawiązania typowej dla więzi rodzinnej relacji z rodzicami.
Sąd Najwyższy, wydając przedmiotowe postanowienie, oparł się zatem na wartościach aksjologicznych, przedkładając ponad ścisłą literę prawa – prawo do niezakłóconego życia rodzinnego, uznając tym samym, że więź rodzica z dzieckiem stanowi jedno z podstawowych dóbr osobistych i jako takie powinno korzystać z szerokiej ochrony prawnej.
Sąd Najwyższy podzielił stanowisko wyrażone we wskazanym powyżej wyroku w postanowieniu z dnia 10 lutego 2017 roku, wydanym w sprawie o sygnaturze V CSK 291/16. W stanie faktycznym tej sprawy doszło do naruszenia więzi rodzica z dzieckiem, na skutek wypadku komunikacyjnego, któremu uległ ojciec małoletnich powodów, przez co doznał trwałego uszczerbku na zdrowiu. Sąd Najwyższy stwierdził, że w ramach prawa do niezakłóconego życia rodzinnego mieści się także prawo do nawiązania z osobą najbliższą relacji typowych dla więzi rodzinnych oraz podtrzymywania tych relacji. Spowodowanie ciężkiego rozstroju zdrowia osoby najbliższej, którego skutkiem jest nieodwracalny stan wegetatywny, trzeba więc zakwalifikować jako naruszenie wskazanego dobra osobistego.
Odmienne stanowisko Sądu Najwyższego
Ponownie omawianą kwestię Sąd Najwyższy rozstrzygnął w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2017 roku, wydanym w sprawie o sygnaturze I CSK 472/16.
W stanie faktycznym tej sprawy do naruszenia dobra osobistego, jakim jest więź rodzinna doszło na skutek błędu lekarskiego podczas porodu, przez co doszło do trwałego i poważnego uszczerbku na zdrowiu dziecka. Sąd Najwyższy, rozstrzygając zagadnienie prawne, stwierdził, że w obowiązujących przepisach brak jest podstawy prawnej dla zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę polegającej na cierpieniach psychicznych, którą ponosi członek rodziny w przypadku uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia osoby najbliższej.
Sąd Najwyższy w pełni oparł się na ścisłej literze prawa, uznając, że ustawodawca, wprowadzając art. 446 § 4 k.c. ograniczył nie tylko krąg podmiotów uprawnionych do zadośćuczynienia, jak również możliwość jego zasądzenia tylko do sytuacji, gdy dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej doznało uszczerbku przez jej zerwanie na skutek śmierci poszkodowanego. Ponadto stwierdził, że literalne brzmienie art. 446 § 4 k.c. przeciwstawia się wykładni szerszej, opartej na względach słusznościowych i postulacie ochrony rodziny, za którą opowiedział się Sąd Najwyższy w powołanych powyżej wyrokach, a więź rodzinna, mimo tego że uległa pogorszeniu, to pozostaje zachowana.
Członkowie rodziny poszkodowanego nie tracą zatem dobra osobistego, jakim jest więź rodzinna, a ulega ona jedynie przekształceniu, czego nie należy utożsamiać z jej pogorszeniem. Zmiana charakteru więzi rodzinnej nie uzasadnia prawa do rekompensaty. Ponadto, przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nakładają na rodziców obowiązek niesienia pomocy oraz wspierania dziecka, zaspokajanie potrzeb dziecka o znacznie zwiększonych potrzebach, ze względu na stan zdrowia, stanowi zatem jedynie realizację nałożonych prawem obowiązków.
Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne w sposób całkowicie odmienny od znacznej części dotychczasowego dorobku orzeczniczego, ściśle trzymając się litery prawa. Brak podstaw do domagania się zadośćuczynienia przez członków rodziny poszkodowanego, uzasadnił brakiem podstawy prawnej, bezpośrednio wskazującej na takie uprawnienie. Nie pozostawia wątpliwości, że więź rodzinna ma charakter dobra osobistego i podlega ochronie, jednakże prawo do zadośćuczynienia, na skutek naruszenia więzi zostało istotnie ograniczone, a zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zmiana przedstawionego stanu rzeczy wymagałaby interwencji ustawodawcy.
Marta Klisowska, Grzegorz Dudczak [i] Komentarz do art. 23 Kodeksu Cywilnego, Paweł Księżak, LEX, 2014